Memlûk Devleti'nde merkeziyetçi yapının oluşumu (1250-1341)

Abstract

Memlûkler, hâkim oldukları Mısır, Suriye ve çevre bölgelerin önceki egemen hanedan ve/veya sultanlıkların devamı olarak değerlendirilmektedir. Birtakım benzer müessese ve teamüller göz önünde tutularak, özelde Eyyûbiler olmak üzere coğrafyanın yakın geçmişteki hükümranlarının ardılları olarak tanıtılmaktadır. Fakat aynı değerlendirmelerde, yönetim yapısı noktasında, öncelleriyle aralarında köklü bir farklılık bulunduğuna da dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda, selefleri olarak gösterilen Eyyûbîlerin konfederatif idare anlayışını sürdürmelerine karşın, Memlûklerin merkeziyetçi yönetimi benimsedikleri vurgulanmaktadır. Bu çalışma işaret edilen farklılığın basit bir sapma niteliğinde olmadığı aksine ciddi bir kopuş anlamına geldiği düşüncesinden yola çıkmaktadır. Memlûkleri merkeziyetçi bir siyaset izlemeye sürükleyen dönüşümün nasıl başladığını ve bu siyasetin çeşitli alanlardaki yansımalarını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmamızın bölüm ve başlıkları da, söz konusu amaca uygun olarak belirlenmiştir. Memlûklerle karşılaştırmak gayesiyle Eyyûbîlerin hanedan esasına dayalı idare gelenekleri genel hatlarıyla ele alınmıştır ve ülkeyi özerk yahut yarı-özerk durumdaki eyaletlere ayırarak yönettikleri gözlemlenmiştir. Erken dönemdeki çoğu Memlûk sultanının efendisi olan Salih Eyyûb ile birlikte, yönetimin üniter bir yapıya evrildiği ve Memlûk rejiminin bu değişimden mülhem olduğu kanaati öne çıkmıştır. Kavramsal ve kurumsal serüveni bahsedildikten sonra, memlûk sisteminin, Memlûklerin kendi aralarındaki ilişkileri ve politik tutumları üzerindeki etkilerine temas edilmektedir. Memlûk sultanları ile kıdemli ve nüfuz sahibi emirlerin ekseriyetle çatışma içerisinde olduğu müşahede edilmiştir. Taht sahiplerinin, emirlerle, saltanat haklarına ortak olunmasını engelleme kadar yönetimsel bütünlüğü koruma güdüsüyle mücadele ettikleri görülmektedir. Bunların haricinde sultanların, hilafet müessesesi üzerinde baskı oluşturmalarının, hukuk ve ekonomi alanına yönelik müdahalelerinin siyasal eğilimleriyle bağıntılı olduğu kanısına varıldı. Konu hakkındaki değerlendirmeler ana kaynaklardaki bilgilerle temellendirilmeye çalışıldığı gibi araştırma-inceleme eserlerindeki yorum ve yaklaşımlardan da faydalanıldı. Elde ettiğimiz verilerin bütüncül bir şekilde tahlil edilmesi neticesinde, Memlûklerin, genel itibariyle, merkezileşme eğiliminde oldukları sonucuna ulaşıldı.

Mamluks ruled over Egypt, Syria and neighboring regions and they are considered as the successors of previous dynasties and/or sultanates reigned in these regions. By taking some similar institutions and practices into account, they are introduced as the successors of reigning powers of the near past in the region, especially that of Ayyubids. However, existence of a deep difference from their predecessors in terms of administrative structure is also stressed in the same evaluations. In this context, it is urged that Mamluks assumed a centralized administration in comparison to the confederate administration of Ayyubids who are seen as their predecessor dynasty. This study is based on the thought that the mentioned difference is a profound break rather than a simple deviation in the administrative understanding. It is aim at revealing how the transformation for centralized administrative practices of Mamluks started and what were the reflections of such an understanding in different fields. The chapters and subtitles of the study are determined according to the mentioned objectives. In order to compare with Mamluks, the administrative practices of Ayyubids based on dynasty have been evaluated within a general frame and it was observed that they ruled over the realm by dividing it to autonomous or semi-autonomous provinces. The idea came into prominence in this study that the Ayyubid administration began to evolve into a centralized one dating from the reign of Salih Eyyûb, who was the master of many Mamluk sultan in the early period and the Mamluk regime was inspired by this change. After mentioning conceptual and institutional ventures of the mamluk system, the impacts of the system on the relationship of Mamluks amongst themselves and their political attitudes have been evaluated. It was seen that the sultans were generally in a quarrel with senior and prominent amirs. It can be argued that the owners of the throne struggled with amirs not only for excluding them from the sovereignty rights but also for protecting administrative uniformity. In addition to these, it was revealed that the sultans put pressure on the caliphate and this was considered in this study that the intervention on judiciary and economic fields was connected to the political tendencies. The evaluations in this study were mainly based on the main sources but the interpretations and approaches of other academic studies are also widely consulted. As a result of analysis of all sources and data, the conclusion was reached that Mamluks had a tendency toward centralization.