Saha Türklerinin Kııs Debeliye Destanında tasvir fiiller

Abstract

Türkçede fiiller yapılarına göre basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Birleşik fiiller de kendi içinde isim ve yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller, deyim anlamı taşıyan birleşik fiiller, iki fiilin de kendi anlamlarını koruduğu birleşik fiiller ve tasvir fiilleri olmak üzere genellikle dörde ayrılmaktadır. Çalışmanın konusunu konuşturan tasvir fiiller Saha Türkçesinde, ana fiilin üzerine genellikle -An veya -A (II) zarf-fiilleri getirilerek teşkil edilir. Bunların haricinde sıfat fiil eki -bıt üzerine vasıta hâli eki olan -nan’nın getirilmesiyle oluşturulmuş -bıtınan ve -AArI zarf-fiilleri ile de teşkil edilen tasvir fiiller bulunmaktadır. Saha Türkçesindeki tasvir fiil sayısı Türkiye Türkçesindeki tasvir fiillerinden daha fazladır. Tasvir fiiller Saha Türkçesinde Körüñ Suoltatın Üösketer Kömö Tuoxtuurdar “Görünüş Anlamını Meydana Getiren Yardımcı Fiiller” başlığı altında ele alınmaktadır. Saha Türkçesinde tasvir fiili olarak kullanılan fiiller şunlardır: bar- “gitmek”, tur- “durmak, kalkmak”, is- “geçmek”, sırıt- “gitmek, yürümek”, tüs- “düşmek”, oğus- “vurmak”, tart- “çekmek”, kebis- “atmak, fırlatmak”, xaal- “kalmak”, kel- “gelmek”, kiir- “girmek”, tağıs- “çıkmak”, ıl- “almak”, bier- “vermek”, er- “olmak”, gın- “yapmak”. Saha Türkçesinde tasvir fiiller, genel Türkçe literatüre paralel bir şekilde tasnif edilmektedir: tieteter körüñ “tezlik, çabukluk bildirenler”, uhuur körüñ “hareketin durmadan, aralıksız, yavaş ve uzun yapıldığını gösterenler”, kılgıır körüñ “hareketin kısa sürede ani bir şekilde gerçekleştiğini gösterenler”, tümüktüür körüñ “hareketin başlayıp bittiğini göstererenler”. Bu çalışmada Saha Türkçesinde özel bir yeri olan oloñxolardan “destanlardan”, kadın kahramanlık destanı olan Kııs Debeliye oloñxosunda yer alan tasvir fiiller ele alınacaktır. Ayrıca, Saha Türkçesi gramerlerinde ayrı bir başlık altında verilmeyen, Türkçe literatürde daha önce ele alınmayan sataa- “bir şeyi yapma kabiliyetinde olmak, o güce vakıf olmak” yeterlilik fiiline de bu çalışmada yer verilmiştir.