Özet:
15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Türkistan coğrafyasının ortak
yazı dili Çağatay Türkçesidir. Günümüzde Uygur Özerk Bölgesi adı
verilen coğrafyada yaşayan Uygur Türklerinin Çağatay Türkçesiyle
divan, mesnevi, tezkire ve risale gibi türlerde çok sayıda eser
verdikleri bilinmektedir. Bu eserler içinde yaygınlığı ve sayısıyla en
çok dikkat çeken ise geleneksel meslekleri konu alan risalelerdir.
Yüzyıllarca sözlü gelenek aracılığıyla aktarılan geleneksel mesleklere
ilişkin bilgi ve tecrübeler, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda Çağatay
yazı dilinde risale adıyla yazıya geçirilmiştir. Temelde sözlü gelenek
ve sözlü kaynaklardan beslenen risale yazma geleneğinin çok yaygın
olduğu Uygur Türklerinde, geleneksel mesleklerin ve bunların yasası
olarak tanımlayabileceğimiz risalelerin sayısı tam olarak
bilinmemektedir. Ancak yaptığımız araştırmalarda, farklı ülkelerdeki
kütüphane kataloglarında 40 mesleğe ilişkin 120 civarında risale tespit
etmiş bulunmaktayız.
Risale olarak adlandırılan eserler, genellikle 13 cm uzunluğunda, 9 cm
genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek nitelikteki el
yazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı, çobanlık,
sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin ortaya
çıkışını, mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması gereken
kuralları ve icra sırasında okunması gereken ayet ve duaları içeren
eserlerdir.
Çağatay Türkçesiyle Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan gibi
şehirlerde kaleme alınan yazma eserlerin büyük bir kısmı 19.-20.yüzyıllarda misyoner, seyyah ve araştırıcılar tarafından toplanarak
farklı ülkelere götürülmüştür. Günümüzde geleneksel meslekleri konu
alan ve Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan risaleler başta Lund
Üniversitesi Kütüphanesi (İsveç) olmak üzere Rusya Bilimler
Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Fransız Bilimler
Akademisi Kütüphanesi, Şincañ Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler
İşhanesi ve İctimai Fenler Akademisi Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır. Ayrıca Japon araştırıcıların yanı sıra Kaşgar, Hoten,
Yarkent, Turfan ve Ürümçi’de yaşayan kişilerin şahsi
kütüphanelerinde de bu eserlerden bazıları bulunmaktadır.
Yapılan araştırmalarda, Uygurlara ait geleneksel meslekleri konu alan
çalışmaların daha çok Çin ve Japonya’da yapıldığı görülmektedir. Bu
eserlerin Türk kültür tarihi ve Çağatay Türkçesi araştırmalarında
önemli veriler sunacağını dikkate alarak Çağatay Türkçesiyle Yazılan
ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin Araştırılması,
İncelenmesi ve Yayımlanması başlığını taşıyan bir proje hazırladık.
Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projesi
Birimi tarafından desteklenmesi kararlaştırılan projeyi (Proje Nu:
NEÜBAP 16S14) hayata geçirdik.
Proje kapsamında geleneksel meslekleri konu alan risaleler, mesleğin
ortaya çıkışı ve icrası, yaratım ve aktarım süreçleri, risalelerin içerik
ve işlev özellikleri gibi açılardan incelenmiştir. Elinizdeki “Risāle-i
Mūze-dūzluķ” (Ayakkabıcılık Risalesi) adlı çalışma, söz konusu
projenin yedinci eseridir.
Ayakkabıcılık risalesinin çok sayıda nüshası bulunmaktadır ve çeşitli
araştırıcılar tarafından bazı nüshalar daha önce incelenmiştir.
Bunlardan risalenin Hoten’de bulunan bir nüshası Dr. Semra Alyılmaz
tarafından incelenmiş, tıpkıbasımı ile birlikte “Risâle-i Mûze-dûzluk”
adıyla 2011 yılında Elik Yayınları tarafından neşredilmiştir. Risalenin
Jarring Koleksiyonu Prov. 500 numarada kayıtlı olan nüshası ise
Serkan Çakmak’ın “Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek
Risaleleri (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin)” adlı doktora tezinde transkripsiyon olarak verilmiş ve dil açısından incelenmiş; ancak
metnin içerik incelemesi ve tıpkıbasımına yer verilmemiştir.
Bu çalışmada ayakkabıcılık mesleğini konu alan risalenin iki nüshası
incelenmiştir. Söz konusu yazmalardan A nüshası, İsveç’te Lund
Ünivesitesi “Jarring Koleksiyonunda Prov. 500’de; B nüshası ise Prov
43’te kayıtlı olup son birkaç sayfası eksiktir. Bu nedenle incelemede
A nüshası esas alınmış ve nüshalar arasındaki farklar dipnotta
gösterilmiştir. Ayrıca Prov 207’de bulunan ve bir sayfadan oluşan
“Mozuduz Beyanı” isimli el yazmasına da çalışmada yer verilmiştir.
Çalışmanın içerik incelemesinde ve sözlük kısmında, Dr. Semra
Alyılmaz’ın “Risâle-i Mûze-dûzluk” isimli çalışmasından, Serkan
Çakmak’ın “Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri
(Giriş-İnceleme-Metin-Dizin)” adını taşıyan doktora tezinden ve H.
1152 (M. 1739/1740) yılında yazılarak 1980 yılında özetlenerek
Uygur Türkçesine aktarılmış olan “Kedimki Uyğur Hüner-Kesip
Risaliliri (1)” adlı çalışmadan da yararlanılmıştır (Lükçüni-Veli 1980:
44-63).
Çalışmanın Giriş kısmında risale kavramı ve Çağatay Türkçesiyle
yazılmış risalelerin genel özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
1.Bölüm’de gelenek, geleneksel meslek, mesleki örgütlenme ve
fütüvvetname üzerinde durulmuştur. 2. Bölüm’de Uygurlarda
risalecilik geleneği ve risalelerin özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
3.Bölüm’de, Eski Türklerde ve Uygurlarda ayakkabıcılık üzerinde
durulmuştur. 4. Bölüm’de çalışmanın asıl konusunu oluşturan Risāle-i
Mūze-dūzluķ (Ayakkabıcılık Risalesi) isimli eserin içerik ve işlev
özellikleri tanıtılıp değerlendirilmiştir. 5. Bölüm’de çalışmaya konu
olan yazmanın transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. 6. Bölüm’de
metnin dizin ve sözlüğü yer almaktadır. Çalışma Sonuç, Kaynaklar ve
Tıpkıbasım ile tamamlanmıştır.