Özet:
15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Türkistan
coğrafyasının ortak yazı dili Çağatay Türkçesidir. Günümüzde Uygur
Özerk Bölgesi adı verilen coğrafyada yaşayan Uygur Türklerinin
Çağatay Türkçesiyle divan, mesnevi, tezkire ve risale gibi türlerde çok
sayıda eser verdikleri bilinmektedir. Bu eserler içinde yaygınlığı ve
sayısıyla en çok dikkat çeken ise geleneksel meslekleri konu alan
risalelerdir. Yüzyıllarca sözlü gelenek aracılığıyla aktarılan geleneksel
mesleklere ilişkin bilgi ve tecrübeler, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda
Çağatay yazı dilinde risale adıyla yazıya geçirilmiştir. Temelde sözlü
gelenek ve sözlü kaynaklardan beslenen risale yazma geleneğinin çok
yaygın olduğu Uygur Türklerinde, geleneksel mesleklerin ve bunların
yasası olarak tanımlayabileceğimiz risalelerin sayısı tam olarak
bilinmemektedir. Ancak yaptığımız araştırmalarda, farklı ülkelerdeki
kütüphane kataloglarında 40 mesleğe ilişkin 120 civarında risale tespit
etmiş bulunmaktayız.
Risale olarak adlandırılan eserler, genellikle 13 cm
uzunluğunda, 9 cm genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek
nitelikteki el yazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı,
çobanlık, sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin
ortaya çıkışını, mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması
gereken kuralları ve icra sırasında okunması gereken ayet ve duaları
içeren eserlerdir.
Çağatay Türkçesiyle Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan
gibi şehirlerde kaleme alınan yazma eserlerin büyük bir kısmı 19.-20.
yüzyıllarda misyoner, seyyah ve araştırıcılar tarafından toplanarak
farklı ülkelere götürülmüştür. Günümüzde geleneksel meslekleri konu
alan ve Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan risaleler başta Lund
Üniversitesi Kütüphanesi (İsveç) olmak üzere Rusya Bilimler
Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Fransız Bilimler
Akademisi Kütüphanesi, Şincañ Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler
İşhanesi ve İctimai Fenler Akademisi Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır. Ayrıca Japon araştırıcıların yanı sıra Kaşgar, Hoten,
Yarkent, Turfan ve Ürümçi’de yaşayan kişilerin şahsi
kütüphanelerinde de bu eserlerden bazıları bulunmaktadır.
Yapılan araştırmalarda, Uygurlara ait geleneksel meslekleri
konu alan çalışmaların daha çok Çin ve Japonya’da yapıldığı
görülmektedir. Bu eserlerin Türk kültür tarihi ve Çağatay Türkçesi
araştırmalarında önemli veriler sunacağını dikkate alarak Çağatay
Türkçesiyle Yazılan ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin
Araştırılması, İncelenmesi ve Yayımlanması başlığını taşıyan bir proje
hazırladık. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Bilimsel
Araştırmalar Projesi Birimi tarafından desteklenmesi kararlaştırılan
projeyi (Proje Nu: NEÜBAP 16S14) hayata geçirdik.
Proje kapsamında geleneksel meslekleri konu alan risaleler,
mesleğin ortaya çıkışı ve icrası, yaratım ve aktarım süreçleri,
risalelerin içerik ve işlev özellikleri gibi açılardan incelenmiştir.
Elinizdeki “Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi)” adlı çalışma, söz
konusu projenin altıncı eseridir.
Çalışmada çiftçilik mesleğini konu alan risalenin dört nüshası
incelenmiştir. Söz konusu yazmalardan A nüshası, Abdulkerim
Amanali tarafından 2014 yılında Minzu Üniversitesi’nde “Mecmua-i
Risale Üzerine Bir Araştırma” adlı yüksek lisans çalışmasının sonunda
yer alan tıpkıbasımdır. Bu çalışma Çince yapılmış olup, biz yazmanın
tıpkıbasımından yararlandık. Ayrıca incelememizde bu nüshayı esas alıp, nüshalar arasındaki farkları dipnotta gösterdik. Diğer nüshalar
Lund Üniversitesi Gunnar Jarring Koleksiyonu’nda bulunmaktadır.
Bunlardan B Nüshası Prov 406, C Nüshası Prov 400, D Nüshası Prov
2 numara ile kayıtlıdır.
Çalışmanın içerik incelemesinde ve sözlük kısmında, Serkan
Çakmak’ın “Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri
(Giriş-İnceleme-Metin-Dizin)” adını taşıyan doktora tezi içinde yer
alan Prov 396 numarada kayıtlı “Risâle-i Dehkânçılık” metninden ve
H. 1152 (M. 1739/1740) yılında yazılarak 1980 yılında özetlenerek
Uygur Türkçesine aktarılmış olan “Kedimki Uyğur Hüner-Kesip
Risaliliri (1)” adlı çalışmadan da yararlanılmıştır (Lükçüni-Veli 1980:
44-63).
Çalışmanın Giriş kısmında risale kavramı ve Çağatay
Türkçesiyle yazılmış risalelerin genel özellikleri hakkında bilgi
verilmiştir. 1.Bölüm’de gelenek, geleneksel meslek, mesleki
örgütlenme ve fütüvvetname üzerinde durulmuştur. 2. Bölüm’de
Uygurlarda risalecilik geleneği ve risalelerin özellikleri hakkında bilgi
verilmiştir. 3.Bölüm’de, Eski Türklerde ve Uygurlarda çiftçilik ve
tarım üzerinde durulmuştur. 4. Bölüm’de çalışmanın asıl konusunu
oluşturan Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi) isimli eserin içerik
ve işlev özellikleri tanıtılıp değerlendirilmiştir. 5. Bölüm’de çalışmaya
konu olan yazmanın transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. 6.
Bölüm’de metnin dizin ve sözlüğü yer almaktadır. Çalışma Sonuç,
Kaynaklar ve Tıpkıbasım ile tamamlanmıştır.