Özet:
15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Türkistan coğrafyasının
ortak yazı dili Çağatay Türkçesidir. Şincañ Uygur Özerk Bölgesi’nde
yaşayan Uygur Türklerinin Çağatay Türkçesiyle divan, mesnevi,
tezkire ve risale gibi türlerde çok sayıda eser verdikleri bilinmektedir.
Bu eserler içinde yaygınlığı ve sayısıyla en çok dikkat çeken ise
geleneksel meslekleri konu alan risalelerdir. Yüzyıllarca sözlü gelenek
aracılığıyla aktarılan geleneksel mesleklere ilişkin bilgi ve tecrübeler,
özellikle 18. ve 19. yüzyılda Çağatay yazı dilinde “risale” adıyla
yazıya geçirilmiştir. Temelde sözlü gelenek ve kaynaklardan beslenen
risale yazma geleneğinin çok yaygın olduğu Uygur Türklerinde,
geleneksel mesleklerin ve bunların yasası olarak tanımlayabileceğimiz
risalelerin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Ancak yaptığımız
araştırmalarda, farklı ülkelerdeki kütüphane kataloglarında 40 mesleğe
ilişkin 120 civarında risale tespit etmiş bulunmaktayız.
“Risale” olarak adlandırılan eserler, genellikle 13 cm
uzunluğunda, 9 cm genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek
nitelikteki el yazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı,
çobanlık, sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin
ortaya çıkışını, mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması
gereken kuralları ve icra sırasında okunması gereken ayet ve duaları
içeren eserlerdir.
Çağatay Türkçesiyle Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan
gibi şehirlerde kaleme alınan el yazma eserlerin büyük bir kısmı 19.-20. yüzyıllarda misyoner, seyyah ve araştırıcılar tarafından toplanarak
farklı ülkelere götürülmüştür. Günümüzde geleneksel meslekleri konu
alan ve Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan risaleler başta Lund
Üniversitesi Kütüphanesi (İsveç) olmak üzere Rusya Bilimler
Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Fransız Bilimler
Akademisi Kütüphanesi, Şincañ Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler
İşhanesi ve İktisadi Fenler Akademisi Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır. Ayrıca Japon araştırıcıların yanı sıra Kaşgar, Hoten,
Yarkent, Turfan ve Ürümçi’de yaşayan kişilerin şahsi
kütüphanelerinde de bu eserlerden bazıları bulunmaktadır.
Yapılan araştırmalarda, Uygurlara ait geleneksel meslekleri konu
alan çalışmaların daha çok Çin ve Japonya’da yapıldığını
görülmektedir. Bu eserlerin Türk kültür tarihi ve Çağatay Türkçesi
araştırmalarında önemli veriler sunacağını dikkate alarak “Çağatay
Türkçesiyle Yazılan ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin
Araştırılması, İncelenmesi ve Yayımlanması” başlığını taşıyan bir
proje hazırladık. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Bilimsel
Araştırmalar Projesi Birimi tarafından desteklenmesi kararlaştırılan
projeyi (NEÜBAP 16S14 Nolu Proje) hayata geçirdik.
Proje kapsamında geleneksel meslekleri konu alan risaleler,
mesleğin ortaya çıkışı ve icrası, yaratım ve aktarım süreçleri,
risalelerin içerik ve işlev özellikleri gibi açılardan incelenmiştir.
Elinizdeki “Risāle-i Kassāblık (Kasaplık Risalesi)” adlı çalışma, söz
konusu projenin ikinci eseridir.
Çalışmanın Giriş kısmında risale kavramı ve Çağatay Türkçesiyle
yazılmış risalelerin genel özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
1.Bölüm’de gelenek, geleneksel meslek ve mesleki örgütlenme
konuları üzerinde durulmuştur. 2. Bölüm’de Uygurlarda risalecilik
geleneği ve risalelerin özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
3. Bölüm’de, Türk kültüründe kasaplığın yeri ve önemi üzerinde
durulmuştur. 4. Bölüm’de çalışmanın asıl konusunu oluşturan Risāle-i
Kassāblık (Kasaplık Risalesi) isimli eserin içerik ve işlev özellikleri tanıtılıp değerlendirilmiştir. 5. Bölüm’de çalışmaya konu olan eserin
transkripsiyonlu metinlerine yer verilmiştir. Çalışma Dizin ve Sözlük,
Sonuç, Kaynaklar ve Faksimile Metinler ile tamamlanmıştır.