Özet:
Fergana Vadisi, kuzeyden Tanrı Dağları’nın Çotkal silsilesiyle, kuzey doğudan
Fergana Dağları’yla, güney yönünden Alay ve Türkistan Dağları’yla çevrilmiş
korunaklı bir yerdir. Tarihi süreçte İskitler, Moğollar, Sartlar, Soğdlar gibi birçok
kavimlerin yaşadığı Fergana Vadisi’nde, Göktürkler zamanında Türk halklarının
sayısında yoğun bir artışın olduğu kaynaklardan bilinmektedir. Çeşitli devletlerin
hâkimiyet sahası içerisinde kalan vadi, Timurlular döneminde uzun sayılabilecek bir
süre istikrar yaşamıştır. Vadi, XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyılın başlarına kadar Buhara
Hanlığı’na bağlı olarak kalmıştır. XVIII. yüzyılda Hokand Hanlığı’nın kurulmasıyla
el değiştiren vadi, Buhara ve Hokand Hanlıkları arasında sık sık mücadele sahası
olmuştur.
Birbirleriyle mücadeleye tutuşan Türkistan Hanlıkları, etraflarını saran Rusya gibi
büyük devletlerin politikalarını fark edememişlerdir. Bu mücadeleler onların güç
kaybetmelerine ve ellerinde olanı da yitirmelerine sebep olmuştur. Sıcak denizlere
inme politikasını üç koldan gerçekleştirmeye çalışan Rusya, diğer iki koldan
(Balkanlar ve Kafkaslar) güneye inemediği için Türkistan coğrafyasını yegâne hedef
olarak görmüştür. Hindistan’daki sömürülerini korumak için yoğun bir diplomasi
mücadelesi veren İngiltere, Rusya’nın yayılma siyasetinin karşısındaki en dikkat
çeken muhalefetti. İki büyük güç arasındaki “Gölgeler Oyunu”nun kazananı Rusya
olmuştur. İngiltere ise Afganistan’ın tampon bölge olmasından duyduğu memnuniyet
ile Rusya’nın yayılma siyasetine göz yummuştur. Şöyle ki; XIX. yüzyıl boyunca
Hokand Hanlığı sınırları içerisinde olan Fergana Vadisi, 1876’ya gelindiği zaman
Rusya’nın hâkimiyetine geçmiştir. Hammadde ve pazar arayışı içerisinde olan
Rusya, Fergana Vadisi’nin yeraltı ve yerüstü zenginliklerini yaklaşık olarak 100 yıl
boyunca Rusya’ya taşımıştır.
Bölge tarihine baktığımız zaman, Fergana Vadisi’nde Türk kültürü ve İslam
medeniyetinin hâkim durumda olduğu görülmektedir. İslâm kültürü ve tarikatları,
vadide yoğun bir şekilde varlığını yüzyıllarca sürdürmüştür. Hatta bölgede, zaman
zaman tarikatlar siyasette belirleyici bir unsur olmuştur. Bu bağlamda, Saçlı İşanlar
Tarikatı (Yesevilik tarikatının bir kolu) mensubu olan Dükçü İşan’ın ayaklanması
XIX. yüzyıl Fergana tarihine damgasını vuran önemli tarihi olaylardan birisidir.