Saha (Yakut) Türkçesinde yeterlilik kategorisi

Abstract

Orhun Türkçesinde u- fiili ile sağlanan yeterlilik anlamı çağdaş lehçelere kadar devam eden süreçte bol-, bil-ve al- fiilleriyle de ifade edilir olmuştur. Çağdaş lehçelerde bu fiillerin kullanımı devam etmiş ancak Özbek, Hakas ve Çuvaş Türkçelerinde aynı anlam ve işlevde farklı fiiller de kullanılmaya başlanmıştır. Saha Türkçesinde ise bu farklılaşma had safhaya varmıştır. Bu çalışmada yapılan inceleme neticesinde yeterlilik ifadesi taşıyan toplam üç fiil (sataa-, kıay-, tabılın-) ve iki sıfat (söp ve kıaxtaax) tespit edilmiştir. Her biri yeterliliğin ifade ettiği “iktidar/güç, ihtimal, imkân/mümkün ve izin/yasak” anlamlarından birini/birkaçını ihtiva etmekte olup yapı olarak kullanım şekillerinde de farklılık söz konusudur. Fiillerden sataa- ve kıay- ana fiilden önce gelmekte ve zarf fiil ekini almaktadır. Bu durum alışılmış birleşik fiil kullanımdan farklılık göstermesi bakımından dikkat çekmektedir. Bir başka dikkat çeken husus ise fiiller daha çok olumsuz anlam içerisinde kullanılırken sıfatlar olumlu anlamları ifade etmek için kullanılmaktadır. Ayrıca yeterlilik yapısının teşkilinde sıfat kullanılması Saha Türkçesine has karakteristik bir özellik olarak göze çarpmaktadır. Saha Türkçesi gramer kitaplarında yeterlilik kategorisi adı altında bir başlık olmaması dolayısıyla bu çalışmada yeterlilik ifade eden unsurlar çeşitli gramer kitapları, sözlükler, edebî eserler ve daha önce tarafımızdan yapılan çalışmalardaki verilerden hareketle tespit edilmiştir. Tespit edilen fiil ve sıfatlar ayrı ayrı ele alınarak taranan eserlerde ifade ettiği anlamlar tespit edilmiş ve her biri ile ilgili örnek cümleler verilmiştir. Bu fiil ve sıfatların kendisinden önceki veya sonraki fiil ile hangi ekleri aldığına göre kendi içerisinde gramatikal bir tasnife tabi tutulmuştur. Bulgular sonuç kısmında değerlendirilmiştir.