Müneccimbaşı Mehmet Çelebi'nin "Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i Âlem" adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirmesi

Abstract

Herhangi bir basma âletiyle basılmamış, özel mürekkep ve kalemle çoğu defâ özel olarak işlenmiş kâğıtlara yazılarak meydana getirilen, ilmî, fennî ve edebî eserlere yazma eser adı verilmektedir. Bu türden eserlerin seçkin örneklerinin Osmanlılar devrinde de ortaya konulduğu tespit edilebilmektedir. Nitekim arşiv ve kütüphanelerde basma kitapların yanı sıra el yazması eserlerin tasnif edildiği ve îtinâ ile korunduğu bölümler bulunmaktadır. Bu çalışmanın konusu, Müneccimbaşı Mehmed Çelebi'nin yazmış olduğu Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i Âlem adlı Milli Kütüphane'de 06 Mil Yz A 890/1 arşiv numarası ile kayıtlı bir yazma eserden oluşmaktadır. Bu eser, bir astronomi ve astroloji bilimi kitabıdır. Tarihî süreçte neredeyse tüm uygarlıkların gökyüzü ve gökcisimleri ile ilgilendikleri bilinmektedir. Osmanlılar döneminde müneccimbaşılık kurumu adı altında bu ilmi icra eden ulemalar bulunmaktaydı. Müneccimbaşı olarak kurumu idare eden kişinin riyazet ilmi, takvim, horoskop okuyabilme, astrolojik ve astronomik ilimler hakkında bilgi sahibi olma zorunluluğu bulunmaktaydı. Üstlendikleri göreve binaen toplumsal hayatta önem arz eden müneccimler, Osmanlı devlet teşkilatı içinde oldukça etkili roller üstlenmişlerdir. Osmanlı Devleti'nde otuz yedi müneccimbaşı görev yapmıştır. Bunlar arasında yer alan Müneccimbaşı Mehmed Çelebi, çeşitli dillerde yazılmış kaynak eserlerden faydalanarak hazırladığı bu eserinde Osmanlı Devleti'nde ahkām takvimi hazırlarken nasıl bir usūl izlenmesi gerektiğini ele almıştır. Ayrıca gezegen ve yıldızların konumlarının toplumdaki kişi ve olaylara nasıl etki ettiğini de müellif, ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Müneccimbaşı Mehmed Çelebi, sözleri geniş yankı bulan ve yaptığı ahkâm takvimlerinde, belirtmiş olduğu hususlarda, isabetli görüşler ortaya koyan müneccimbaşılardan birisidir. Mehmet Çelebi, yalnız takvim hazırlamakla kalmamış ayrıca astronomi ve astroloji alanında yazdığı eserlerle de uzun yıllar birçok çalışmaya kaynaklık etmiştir. Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i Âlem adlı eser de önemli bir kaynak eser hüviyetindedir. Bu eserdeki verilerden hareketle Osmanlılar devrinde görev yapmış bir müneccimbaşının faaliyetlerinden yola çıkılarak devletin astronomi ve astrolojiye bakış açısı da çalışma kapsamında değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Scientific, scholarly or literary works which are not printed by any printing tool and which are created by writing on processed papers in a particular way — often with special ink and pen are called manuscripts. It can be observed that outstanding examples of such works have also been created during the Ottoman Empire era. Hence, there are sections in archives and libraries where manuscripts are classified and protected with specific care along with printed books. The subject of this study consists of a manuscript registered with the archive number "06 Mil Yz A 890/1" in the National Library of Turkey named "Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i Âlem" written by Chief Astrologer Mehmed Çelebi. This work is an astronomy and astrology science book. Almost all civilizations have been interested in the sky and celestial bodies looking at the history. There were scholars who practiced this science under the name of the institution of chief astrologers during the Ottoman Empire period. A chief astrologer; the person who managed the institution had to be able to read the science of asceticism, the calendar, horoscope and to have knowledge of astrological and astronomical sciences. The astrologers were given high ranking roles in the organization of Ottoman state because of their importance in the social life due to the responsibilities they had been taking. Thirty-seven chief astrologers in total had served in the Ottoman Empire. Chief Magistrate Mehmed Çelebi as one them discussed the methods that should be followed while preparing the "ahkām calendar" in the Ottoman Empire in this work which he prepared by researching sources written in various languages. The author has also explained in detail how the positions of planets and stars affect people and events in society. Chief astrologer Mehmed Çelebi is one of the chief astrologers whose works found wide repercussions and who put forward accurate views on the issues he had stated in the judicial calendars he made. Mehmet Çelebi has not only prepared a calendar but also became a trusted source of many studies for many following years with his works in the field of astronomy and astrology. The work called "Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i Âlem" is also an important source work. The viewpoint of the state on astronomy and astrology based on the data in this work will be tried to be evaluated within the scope of the study based on the activities of a chief astrologer who served in the Ottoman Empire period.